Talennet Slowaaks

Slowaakse literatuur

Middeleeuwen
De eerste literaire monumenten uit het gebied dat nu deel uitmaakt van het huidige Slowakije stammen uit de tijd van Groot-Moravië (van 863 tot het begin van de 10e eeuw). Auteurs uit deze periode zijn de heilige Cyrillus, de heilige Methodius en Clement van Ohrid. Werken uit deze periode, meestal geschreven over christelijke onderwerpen zijn onder andere: het gedicht Proglas als voorwoord bij de vier evangeliën, gedeeltelijke vertalingen van de Bijbel in het Oud Kerkslavisch, Zakon Sudnyj Ljudem, etc.

Literatuur in deze periode werd geschreven in het Latijn, Tsjechisch en Slowaaks. De lyrische poëzie (gebeden, liederen en formules) stond nog onder invloed van de Kerk, terwijl de epische poëzie zich concentreerde op legendes. Auteurs uit deze periode zijn onder andere Johannes de Thurocz, auteur van de Chronica Hungarorum, en Maurus. Er ontstond ook seculiere literatuur en er werden kronieken geschreven in deze periode.

1500-1650
Literatuur met een nationaal karakter ontstond voor het eerst in de 16e eeuw. In de 16e eeuw domineerde het Latijn als schrijftaal. Naast kerkelijke onderwerpen was er veel belangstelling voor antieke onderwerpen, gerelateerd aan het oude Griekenland en Rome.

Het eerste Slowaakse boek dat werd gedrukt op het grondgebied van het huidige Slowakije is de catechismus van Bardejov uit 1581.

Een vroeg Slowaaks liefdesgedicht uit de Renaissance is het anonieme epos Siládi en Hadmázi (1560), dat zich afspeelt tegen de achtergrond van de Turkse invallen in Midden-Europa.

Juraj Tranovský wordt wel eens de vader van de Slowaakse hymne genoemd en gaf verschillende hymnenbundels uit. De eerste was het Latijnse Odarum Sacrarum sive Hymnorum Libri III in 1629, maar zijn belangrijkste en beroemdste werk was Cithara Sanctorum (Lier van de Heiligen), geschreven in het Tsjechisch, dat in 1636 verscheen in Levoča. Deze laatste bundel vormt tot op de dag van vandaag de basis van de Tsjechische en Slowaakse lutherse hymnodie.

1650-1780
Met het onderscheid tussen religieuze en wereldlijke literatuur dat zich in de Renaissance begon te ontwikkelen, leidden de religieuze conflicten in Slowakije tijdens de barok tot een duidelijke scheiding tussen sacraal en profaan.

Daniel Sinapius-Horčička schreef Latijnse gedichten en schooldrama's, religieus proza, spreekwoorden en selecte Slowaakse spirituele poëzie. Zijn proza getuigt van nationaal bewustzijn, hij prijst het Slowaaks en bekritiseert het gebrek aan patriottisme onder zijn Slowaakse medeburgers.

Hugolín Gavlovič schreef religieuze, morele en educatieve geschriften in de hedendaagse West-Slowaakse volkstaal en was een prominente vertegenwoordiger van de barokke literatuur in Slowakije. Zijn beroemdste werk is Valašská Škola, Mravúv Stodola, een werk van 17.862 verzen, evenals talrijke andere werken.

1780-1840
Het Slowaakse classicisme maakte deel uit van de grotere Europese neoclassicistische beweging van de Verlichting. De opkomst van het nationalisme in de nasleep van de Franse Revolutie gaf aanleiding tot een nationale opleving in de literatuur. Tot het midden van de negentiende eeuw werd Slowaaks meestal geschreven in de vorm van Tsjechisch, met verschillende gradaties van Slowaaksheid. Anton Bernolák's Gramatica Slavika gebruikte een West Slowaaks dialect als de standaard geschreven vorm, een overgangsstap naar modern literair Slowaaks, maar uiteindelijk een mislukking. Toch werden er belangrijke werken gepubliceerd volgens Bernoláks standaarden, te beginnen met Juraj Fándly's Dúverná Zmlúva medzi Mňíchom A Ďáblom (Een Intiem Gesprek tussen de Monnik en de Duivel) uit 1879. Lutherse Slowaken als Augustin Dolezal, Juraj Palkovič en Pavel Jozef Šafárik gaven de voorkeur aan een gemeenschappelijke Tsjechisch-Slowaakse identiteit en taal.

De eerste Hongaarse krant Magyar Hirmondó verscheen in 1780 in Pressburg (Bratislava), in 1783 gevolgd door de eerste Slowaakse krant, een kortstondig tijdschrift, Prešpurské Noviny in 1783.

Jozef Ignác Bajza is vooral bekend om zijn roman René Mládenca Príhody a Skúsenosti - 1784, de eerste roman die in het Slowaaks werd geschreven.

De pan-Slavische eenheid diende als sjabloon voor veel gedichten uit deze periode. Ján Kollárs verzameling van 150 gedichten, Slávy Dcera, verheerlijkt pan-Slavische idealen in drie canto's vernoemd naar de Saale, Elbe en Donau. Jan Holly's epische gedicht Svätopluk, gepubliceerd in 1833, geldt als de belangrijkste tekst uit deze periode.

1840-1871
Ľudovít Štúr was de leider van de Slowaakse nationale heropleving in de 19e eeuw en de schepper van het standaard Slowaaks, wat uiteindelijk leidde tot het moderne standaard Slowaaks. Het centraal Slowaakse dialect werd gekozen als basis voor de standaardtaal. Het codificatiewerk van Štúr werd afgekeurd door Ján Kollár en de Tsjechen, die het zagen als een daad van Slowaakse terugtrekking uit het idee van een gemeenschappelijke Tsjecho-Slowaakse natie en een verzwakking van de solidariteit. Maar de meerderheid van de Slowaakse geleerden, inclusief de katholieken (die tot dan toe de codificatie van Bernolák gebruikten), verwelkomden het idee van codificatie. In 1844 schreef hij Nárečja Slovenskuo Alebo Potreba Písaňja v Tomto Nárečí (“ De Slowaakse Spraak of de Noodzaak om in deze Spraak te Schrijven”). In 1853 verscheen in Pressburg de enige bundeling van zijn poëzie, Spevy a Piesne (“Zingen en liederen”).

Janko Kráľ was een van de eerste dichters die begon te schrijven in de moderne Slowaakse standaardtaal.

Dramaturg Ján Chalupka's eerste werken waren in het Tsjechisch, maar na 1848 begon hij in het Slowaaks te schrijven en vertaalde hij Tsjechische originelen in het Slowaaks.

1872-1917
Pavol Országh Hviezdoslav schreef zijn jeugdgedichten tot de jaren 1860 alleen in het Hongaars. In 1871 nam hij deel aan de voorbereiding van de Almanach Napred (“Voorwaarts”) die het begin markeert van een nieuwe literaire generatie in de Slowaakse literatuur. Hij introduceerde het syllabisch-tonische vers in de Slowaakse poëzie en werd de belangrijkste vertegenwoordiger van het Slowaakse literaire realisme. Zijn stijl wordt gekenmerkt door het uitgebreide gebruik van zelfgekozen woorden en uitdrukkingen, waardoor het moeilijk is om zijn werk in vreemde talen te vertalen.

Martin Kukučín was de meest opvallende vertegenwoordiger van het Slowaakse literaire realisme en wordt beschouwd als een van de grondleggers van het moderne Slowaakse proza.

1918-1945
Als gevolg van het uiteenvallen van het Oostenrijks-Hongaarse Rijk en de daaropvolgende oprichting van Tsjecho-Slowakije verdween de sociolinguïstische druk van het Hongaars. Tijdens het interbellum maakte de overheersing van de poëzie plaats voor proza. Milo Urban's werk Živý Bič (De levende zweep) uit 1927 en Jozef Cíger-Hronský's roman Jozef Mak uit 1933 richtten zich beide op het dorp en de aard van de verandering.

Tijdens de turbulente jaren van de Slowaakse Republiek en de heroprichting van Tsjecho-Slowakije domineerden twee afzonderlijke literaire stromingen, het lyrische proza van Hronský, František Švantner, Dobroslav Chrobák, Ľudo Ondrejov en Margita Figuli (Drie Kastanjepaarden), en de Slowaakse surrealisten (Štefan Žáry, Rudolf Fabry, Pavel Bunčák en anderen).

Literatuur onder het communisme
Met uitzondering van een paar schrijvers die te dicht bij het regime van collaborateur Tiso stonden en het land moesten verlaten, beleefden alle literaire bewegingen in Slowakije een opleving in de eerste jaren na de Tweede Wereldoorlog. Veel Slowaakse dichters en schrijvers ervoeren de machtsovername door de communisten in februari 1948 aanvankelijk niet als onderdrukkend. Maar daar kwam snel verandering in. De communistische Slowaakse Schrijversvereniging, waar alle schrijvers die wilden blijven publiceren lid van moesten worden, oefende absolute controle uit over de literaire productie. In 1951 werd de traditionele socialistische kring van dichters, bekend als de “Davisten”, ontbonden en het meest prominente lid, Ladislav Novomeský, die inmiddels hoge partij- en regeringsfuncties bekleedde, werd gearresteerd en uit de partij gezet.

Na de dood van Stalin in 1953 verspreidde de “dooi” die door het nieuwe leiderschap in Moskou was afgekondigd zich ook aarzelend in Tsjecho-Slowakije. De dichtbundel “Až Dozrieme” (Wanneer we Volwassen zijn; 1956) van Milan Rúfus, wiens morele pathos werd gezien als een teken van spirituele vernieuwing, ging over machtsmisbruik en onmenselijkheid. In 1956 keerde Dominik Tatarka (1913-1989) terug in de publieke belangstelling met zijn prozawerk “Démon Súhlasu” (De Demon van de Instemming), dat een satire was op de persoonlijkheidscultus onder het socialisme, het conformisme van het Stalin-tijdperk en de ideologische verstrengeling van mensen. Ladislav Mňačko (1919-1994) wordt beschouwd als een markant figuur onder de prozaschrijvers van die jaren. Na het overwinnen van een doctrinaire communistische fase, behaalde hij succes in binnen- en buitenland met de roman “Smrť sa Volá Engelchen” (1959), een realistische en niet kritiekloze weergave van de partizanenstrijd in de Tweede Wereldoorlog. Hij rekende af met de wreedheid van het stalinistische regime en de saaie stagnatie van het Novotný-tijdperk in de essayreeks “Oneskorené Reportaže” (Vertraagde Verslagen) en de roman “Ako Chutí Moc” (Hoe de Macht Smaakt, 1966).

Gedichten, verhalen en romans voor kinderen vormden een rijk hoofdstuk in de Slowaakse literatuur, waaraan Milan Rúfus samen met anderen bijdroeg. De gedichten die hij schreef in de naoorlogse jaren werden voor het eerst gepubliceerd in 1974 onder de titel “Chlapec Maľuje Dúhu” (Een Jongen Schildert een Regenboog). Zijn leidende principe, de eerlijkheid die van de dichter wordt geëist, loopt als een rode draad door zijn hele lyrische oeuvre, tot en met de bundels “Neskorý Autoportrét” (Laat Zelfportret; 1992) of “Čítanie z Údelu” (Lezen als het Lot; 1996) die in de jaren negentig werden gepubliceerd. Tot zijn dood in 2009 werd Rúfus beschouwd als de belangrijkste levende Slowaakse dichter en vanaf 1991 tot aan zijn dood werd hij elk jaar genomineerd voor de Nobelprijs voor de Literatuur.

Na 1989
Na de val van het communisme in 1989 hebben literaire tijdschriften met vernieuwde redacties zoals “Slovenské Pohľady” (Slowaakse Meningen) of nieuw opgerichte bladen zoals “Literárny Týždenník” (Literair Weekblad) jonge auteurs weer een platform geboden voor presentatie en discussie, en veel auteurs die voor 1989 verboden waren, hebben ook weer uitgevers gevonden, zoals Ivan Laučik, Ivan Kadlečík, Pavel Hruz, Martin Bútora en Martin Šimečka.

Hedendaagse auteurs zijn onder andere Mila Haugová, Michal Hvorecký, Ján Zambor, Milan Richter, Daniel Hevier en Dana Podracká.